Bireylerin haz arayışı, başlangıçta geçici tatmin sağlama amacı güder. Ancak, bu tür haz odaklı davranışların tekrar edilmesi, bireylerin beyin kimyası üzerinde önemli değişiklikler yaratma potansiyeline sahiptir. İlk aşamada sağlanan zevk geçici bir memnuniyet sunarken, uzun vadede daha karmaşık sorunların ortaya çıkma ihtimalini artırabilir. İnsan beyni, hem fiziksel hem zihinsel işlevlerin düzenlenmesinde kritik bir rol üstlenir (1).

Dopamin, bu süreçte geçici haz ve mutluluk sağlarken, serotonin daha kalıcı bir tatmin duygusu sunmaktadır. Dopamin, ödül ve motivasyon sisteminin önemli bileşenlerindendir; serotonin ise ruh halinin istikrarında etkili bir rol oynar. İki nörotransmitter arasındaki dengesizlik, bağımlılık, kaygı ve depresyon gibi psikolojik rahatsızlıkları tetikleyebilir. Araştırmalar, serotonin seviyesindeki artışın bireylerin ruh durumunu iyileştirdiğini ve duygusal dayanıklılık kazandırdığını göstermektedir (2,3).

Bağımlılık mekanizmaları, bireylerin haz içeren aktiviteler karşısındaki tepkilerinde önemli bir rol oynamaktadır. Bu mekanizmalar, alkol ve madde bağımlılığı gibi yaygın bağımlılık türleri ile ilişkili olduğu kadar, tekrarlayan haz odaklı davranışlarla da ilişkilendirilebilir. Haz verici bir aktivite sırasında dopamin, beyinde ödül ve motivasyon sistemlerini aktive eden bir nörotransmitter olarak salınır. Bu süreç, bireyde mutluluk ve tatmin hissi uyandırsa da, dopamin seviyesindeki keskin artış ve sonrasında gerçekleşen hızlı düşüş, tekrarlama isteğini tetikleyebilir. Bu döngü, özellikle sürekli olarak tekrarlanan haz odaklı davranışlarda nörotransmitter dengesizliğine yol açabilir. Dopamin dalgalanmaları ile serotonin seviyesindeki değişiklikler, bağımlılık gelişiminde kritik bir etken olarak karşımıza çıkmaktadır (4,5,6,7).

Normal bir beyin fonksiyonunda, haz verici bir olay (örneğin orgazm) sırasında dopamin seviyelerinde geçici bir artış gözlemlenir. Bu artış, olayın sona ermesiyle hızla normale dönerek bireyin yeni ödül kaynaklarına yönelmesini sağlar. Ancak, bağımlılık geliştiren bireylerde bu denge bozulabilir. Beyin, ödül sistemi için "taban noktası" olarak adlandırılan dopamin düzeylerini yeniden düzenler ve bu düzeyler, bağımlılıkla ilişkili olarak normalin altında veya üstünde kalabilir. Örneğin, bağımlılık sürecinde dopamin seviyesindeki ilk ani yükseliş, yoğun ve uzun süreli bir hazla ilişkilidir. Ancak, zamanla bu seviyeler eski normale dönemez; düşük bir düzeyde sabitlenir. Bu durum, bireyin sürekli olarak haz veren davranışları tekrar etme gereksinimi hissetmesine yol açar ve bağımlılık döngüsünü pekiştirir. Bu mekanizmalar, beyindeki nörokimyasal dengenin bağımlılık sürecinde nasıl değiştiğini açık bir şekilde ortaya koymaktadır (8,9,10,11).

Normal bir beyin fonksiyonunda, haz verici aktiviteler sırasında dopamin salınımında geçici bir artış meydana gelir ve bu durum bireyde mutluluk hissi uyandırır. Ancak, dopamin seviyelerinin normal düzeylere geri dönmesi, bireyin yeniden haz alabilmesi için kritik bir öneme sahiptir. Mastürbasyon sırasında dopamin salınımı belirgin bir şekilde artabilir, ancak bu artışın ardından genellikle bir düşüş görülür. Bu süreçte, serotonin salınımının baskılanması da olasıdır. Dopamin düzeylerindeki bu dalgalanmalar, eğer birey bu eylemi sıkça tekrar ederse, bağımlılık döngüsünü tetikleyebilir. Her tekrardan sonra dopamin seviyesindeki ani yükselme ve ardından gelen düşüş, bireyin bir sonraki eyleme olan arzusunu artırarak bir kısır döngü oluşturabilir (12,13).

Tekrarlayan bu davranışlar, bazı durumlarda bireylerin pornografiye yönelmesine neden olabilir ve bu durum sağlıklı cinsel ilişkilerin gelişimini olumsuz etkileyebilir. Bilimsel çalışmalar, özellikle genç bireylerde, ekran maruziyeti ve aşırı internet kullanımı ile pornografik içeriklere erişimin kolaylaşması arasında bir ilişki olduğunu ortaya koymaktadır. Bu durum, cinselliği nesneleştirebilir ve toplumsal cinsiyet rollerine dair yanlış algıları pekiştirerek, bireylerin cinsel beklentilerini ve ilişkilerini olumsuz yönde etkileyebilir. Ayrıca, pornografik içeriklerin uzun vadeli etkileri, bireylerde sağlıklı cinsel tutumların gelişimini engelleyebilir ve sosyal ilişkilerde tatminsizlik gibi sorunlara yol açabilir (14,15,16).

Gençlerin karşılaştığı pornografik içeriklerin, gerçek yaşam ilişkilerinde sorunlara ve cinsel tutumlarında bozulmalara yol açabileceği yapılan araştırmalarla ortaya konulmuştur. Aşırı pornografi tüketimi, bireysel etkilerle sınırlı kalmayıp, toplumsal düzeyde de cinsellik algısını dönüştürebilir ve cinsellik ticaretinin normalleşmesine katkıda bulunabilir. Özellikle ekran maruziyeti ve sosyal medya kullanımının artmasıyla, gençlerin bu tür içeriklere erişimi kolaylaşmakta, bu da cinsel sağlık ve ilişkiler üzerinde olumsuz etkiler oluşturabilmektedir. Bu tür etkiler, bireylerin sağlıklı cinsel beklentiler geliştirme kapasitesini sınırlayabilir ve toplumsal cinsiyet rollerine dair yanlış algıların yaygınlaşmasına neden olabilir (17,18,19).

Bağımlılık süreci, bireylerin haz verici davranışları tekrar etme eğilimleriyle doğrudan ilişkilidir. Dopamin seviyeleri, haz veren bir davranış sırasında başlangıçta belirgin bir artış gösterir. Ancak, bu seviyelerin normale dönmemesi ya da daha düşük düzeylerde sabitlenmesi durumunda, birey bu davranışı sık sık tekrarlama gereksinimi hissedebilir. Bu süreç, bağımlılık döngüsünün pekişmesine ve bireyin giderek daha fazla haz arayışına yönelmesine neden olabilir. Sürekli dopamin ve noradrenalin salınımı, zamanla bireyin bu kimyasallara bağımlı hale gelmesine yol açabilir.

Sonuç olarak, birey ruh halini iyileştirmek için bu davranışları tekrar eder ve bu durum bir kısır döngüye dönüşebilir. Bu nörokimyasal süreç, bireyin psikolojik, duygusal ve sosyal yaşamında önemli etkiler yaratma potansiyeline sahiptir (20,21,22).

Beyindeki nörotransmitter seviyelerinin sürekli düşük düzeylerde seyretmesi, depresyon gibi psikolojik rahatsızlıkların gelişimine katkıda bulunabilir ve bireyin genel ruh halini olumsuz etkileyebilir. Zevk alma eylemleri sonrasında yaşanan ani nörokimyasal düşüşler, bireylerde duygusal dengesizliklere neden olabilmektedir. Bu durum, özellikle dopamin ve serotonin gibi nörotransmitterlerin seviyelerindeki düşüşlerin daha belirgin olduğu durumlarda gözlemlenir. Uzun süreli nörokimyasal değişimler, bireylerin mental ve duygusal istikrarını bozarak depresyon riskini artırabilir (23,24,25).

Genç bireyler söz konusu olduğunda, kontrolsüz davranışların zararlı etkileri ve bağımlılık yapıcı özellikleri dikkate alınması gereken önemli bir konudur. Alkol, uyuşturucu, kontrolsüz mastürbasyon gibi bağımlılık yapan alışkanlıklar bireyleri kısa vadeli haz peşinde koşmaya yönlendirebilir ve bu durum, uzun vadeli mutluluklarını ihmal etmelerine yol açabilir. Bu süreçte, dopamin salınımındaki artışların bireyleri kısa vadeli tatmin arayışına itmesi, zihinsel ve duygusal problemlerin ortaya çıkma riskini artırabilir. Ayrıca, bu tür davranışlar bireylerin yaşamlarında denge sağlamada güçlük çekmelerine neden olabilir. Zevk arayışının sağlıklı bir şekilde yönetilmesi ve bireylerin bu süreçlerin farkında olması, özellikle gençlerin sağlıklı bir cinsel yaşam sürdürmeleri açısından kritik bir öneme sahiptir. Bu tür kötü alışkanlıkların önlenmesi, aile yapısının korunmasında belirleyici bir rol oynamaktadır. Bilinçli bir yaklaşım, bu davranışların olası zararlı etkilerini azaltmada önemli bir katkı sağlayabilir. Yapılan araştırmalar, bireylerin davranışlarının farkında olmasının bağımlılık riskini azaltabileceğini ve hem bireysel hem de toplumsal düzeyde olumlu etkiler yaratabileceğini göstermektedir. Dolayısıyla, sağlıklı bir aile oluşturmak ve mutlu bir yuva kurmak için gençlerin bu konular hakkında bilinçlendirilmesi ve eğitilmesi büyük bir önem taşımaktadır. Ailelerin, çocuklarına güçlü ve sağlıklı değerler aşılaması, gelecekte oluşabilecek olumsuz etkilerin önüne geçecek ve toplumun genel yapısını güçlendirecektir.

Uzm. Dr.Mehmet Akif Dündar
Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları ve Çocuk Yoğun Bakım Uzmanı

References:

1. Wise RA, Jordan CJ. Dopamine, behavior, and addiction. Journal of biomedical science. 2021. springer.com
2. Mouchabac S, Maatoug R, Conejero I, Adrien V, Bonnot O, Millet B, Ferreri F, Bourla A. In search of digital
dopamine: How apps can motivate depressed patients, a review and conceptual analysis. Brain Sciences. 2021
Nov 1;11(11):1454. mdpi.com
3. Fung BJ, Sutlief E, Shuler MGH. Dopamine and the interdependency of time perception and reward.
Neuroscience & Biobehavioral Reviews. 2021. nih.gov
4. Freed WJ. Biology of Motivation, Dopamine, and Brain Circuits That Mediate Pleasure. InMotivation and Desire:
A New Way to Think About Why We do Everything and its Basis in Neuroscience 2022 Sep 2 (pp. 105-119). Cham:
Springer International Publishing. [HTML]
5. Alexander R, Aragón OR, Bookwala… J. The neuroscience of positive emotions and affect: Implications for
cultivating happiness and wellbeing. Neuroscience & …. 2021. sciencedirect.com
6. Sander D, Nummenmaa L. Reward and emotion: an affective neuroscience approach. Current Opinion in
Behavioral Sciences. 2021. sciencedirect.com
7. Zheng R. Pleasure and Achievement: Dopamine and Endorphins. Highlights in Science. . drpress.org
8. Lembke A. Dopamine nation: Finding balance in the age of indulgence. 2021. dakmed.org
9. Amen DG. You, happier: The 7 neuroscience secrets of feeling good based on your brain type. 2022. [HTML]
10. Nord C. The Balanced Brain: The Science of Mental Health. 2024. penguin.co.uk
11. Manza P, Tomasi D, Shokri-Kojori E, Zhang R, Kroll D, Feldman D, McPherson K, Biesecker C, Dennis E,
Johnson A, Yuan K. Neural circuit selective for fast but not slow dopamine increases in drug reward. Nature
Communications. 2023 Nov 8;14(1):6408. nature.com
12. Henry NIN, Pedersen M, Williams M, Donkin L. Quantifying the Affective Dynamics of Pornography Use and
Masturbation: An Ecological Momentary Assessment Study. 2024. researchsquare.com
13. Swed S, Bohsas H, Rakab A, Hafez W, Sawaf B, Alibrahim H, Shoib S, Moawad MH, Sadeq MA, Ghorab RM,
Rais MA. Cardiovascular, Endocrine, and Brain Activity Changes in Humans During Sexual Arousal Induced by
Pornography vs. Masturbation; Updated Literature Guidelines. researchsquare.com
14. Straub J, Schmidt C. A Period of Abstinence from Masturbation and Pornography Leads to Lower Fatigue and
Various Other Benefits: A Quantitative Study. Journal of Addiction Science. 2022. aau.dk
15. Belladelli F, Pozzi E, Fallara G, Capogrosso P, Salonia A. Orgasm and Ejaculation Disorders. InPractical Clinical
Andrology 2022 Oct 15 (pp. 75-87). Cham: Springer International Publishing. oapen.org
16. Mott MN, Goeders NE. Sexual effects of commonly used recreational psychostimulants in women and the
female rat model. Sexual Medicine Reviews. 2024. [HTML]
17. Alcaro A, Brennan A, Conversi D. The SEEKING drive and its fixation: a neuro-psycho-evolutionary approach
to the pathology of addiction. Frontiers in Human Neuroscience. 2021. frontiersin.org
18. File D, Bőthe B, File B, Demetrovics Z. The role of impulsivity and reward deficiency in “liking” and “wanting” of
potentially problematic behaviors and substance uses. Frontiers in psychiatry. 2022. frontiersin.org
19. Flores Mosri D. Affective neuroscience contributions to the treatment of addiction: The role of social instincts,
pleasure and SEEKING. Frontiers in Psychiatry. 2021. frontiersin.org
20. Melis MR, Sanna F, Argiolas A. Dopamine, erectile function and male sexual behavior from the past to the
present: a review. Brain Sciences. 2022. mdpi.com
21. Marques-Pinto A, Machado AS, Dias-Amaral A. Drugs of Abuse and Sexual Function: What Is New?. Canadian
Journal of Addiction. 2022 Mar 1;13(1):10-8. [HTML]
22. Krüger TH, Giraldi A, Tenbergen G. The neurobiology of sexual responses and its clinical relevance. Psychiatry
and Sexual Medicine: A Comprehensive Guide for Clinical Practitioners. 2021:71-84. [HTML]
23. Gu C, Geng Y, Zhu L. Dysregulation of dopamine neurotransmission in drug addicts: implications for criminal
behavior and corrective interventions. Frontiers in Psychiatry. 2024. frontiersin.org
24. Turchin A, Denkenberger D. Pleasure addiction via brain-manipulating technologies as a possible contributor
to civilizational decline. Futures. 2023. [HTML]
25. Petric D. New Perspective on Addiction: The Hypothesis of Rebound Effect. Addict Res. 2021. scivisionpub.com